22. สิขีพุทฺธวํสวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส อปรภาเค อนฺตรหิเต จ ตสฺมิํ กปฺเป ตโต ปรํ เอกูนสฏฺฐิยา กปฺเปสุ พุทฺธา โลเก น อุปฺปชฺชิํสุฯ อปคตพุทฺธาโลโก อโหสิฯ กิเลสเทวปุตฺตมารานํ เอกรชฺชํ อปคตกณฺฏกํ อโหสิฯ อิโต ปน เอกตฺติํสกปฺเป สินิทฺธสุกฺขสารทารุปจิโต ปหูตสปฺปิสิตฺโต นิธูโม สิขี วิย สิขี จ เวสฺสภู จาติ ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา โลเก อุปฺปชฺชิํสุฯ ตตฺถ สิขี ปน ภควา ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา กุสลกรณวตี อรุณวตีนคเร ปรมคุณวโต อรุณวโต นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา รตฺตกนกปฏิพิมฺพรุจิรปฺปภาย ปภาวติยา นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ทส มาเส วีตินาเมตฺวา นิสภุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ เนมิตฺติกา ปนสฺส นามํ กโรนฺตา อุณฺหีสสฺส สิขา วิย อุคฺคตตฺตา ‘‘สิขี’’ติ นามมกํสุฯ โส สตฺตวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ สุจนฺทกสิรีคิริยสนาริวสภ นามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ สพฺพกามาเทวิปฺปมุขานิ จตุวีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ
โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สพฺพกามาเทวิยา คุณคณาตุเล อตุเล นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน หตฺถิยาเนน หตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ สตฺตติปุริสสตสหสฺสานิ อนุปพฺพชิํสุฯ โส เตหิ ปริวุโต อฏฺฐมาสํ ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย คณสงฺคณิกํ ปหาย สุทสฺสนนิคเม ปิยทสฺสีเสฏฺฐิโน ธีตุยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ตรุณขทิรวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา อโนมทสฺสินา นาม ตาปเสน ทินฺนา อฏฺฐ กุสติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา ปุณฺฑรีกโพธิํ อุปสงฺกมิฯ ตสฺสา กิร ปุณฺฑรีกโพธิยาปิ ปาฏลิยา ปมาณเมว ปมาณํ อโหสิฯ ตํทิวสเมว โส ปณฺณาสรตนกฺขนฺโธ หุตฺวา อพฺภุคฺคโต, สาขาปิสฺส ปณฺณาสรตนมตฺตาวฯ โส ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ ปุปฺเผหิ สญฺฉนฺโน อโหสิฯ น เกวลํ ปุปฺเผเหว, ผเลหิปิ สญฺฉนฺโน อโหสิฯ ตสฺส เอกปสฺสโต ตรุณานิ ผลานิ เอกโต มชฺฌิมานิ เอกโต นาติปกฺกานิ เอกโต ปกฺขิตฺตทิพฺโพชานิ วิย สุรสานิ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนานิ ตโต ตโต โอลมฺพนฺติฯ
ยถา จ โส , เอวํ ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬสุ ปุปฺผูปคา รุกฺขา ปุปฺเผหิ ผลูปคา รุกฺขา ผเลหิ ปฏิมณฺฑิตา อเหสุํฯ
โส ตตฺถ จตุวีสติหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย นิสีทิฯ เอวํ นิสีทิตฺวา ฉตฺติํส โยชนวิตฺถตํ สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา สมฺโพธิํ ปาปุณิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ สตฺตติยา ภิกฺขุสตสหสฺสานํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา สุรปเถน คนฺตฺวา วิวิธาวรณวติยา อรุณวติยา ราชธานิยา สมีเป มิคาชินุยฺยาเน โอตริตฺวา เตหิ มุนิคเณหิ ปริวุโต เตสํ มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปฐโม อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[1]
‘‘วิปสฺสิสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
สิขิวฺหโย อาสิ ชิโน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลฯ
[2]
‘‘มารเสนํ ปมทฺทิตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, อนุกมฺปาย ปาณินํฯ
[3]
‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต, สิขิมฺหิ ชินปุงฺคเว;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐมาภิสมโย อหู’’ติฯ
ปุนปิ อรุณวติยา ราชธานิยา สมีเปเยว อภิภูราชปุตฺตสฺส จ สมฺภวราชปุตฺตสฺส จาติ ทฺวินฺนํ สปริวารานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา นวุติโกฏิสหสฺสานิ ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[4]
‘‘อปรมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺเต, คณเสฏฺเฐ นรุตฺตเม;
นวุตฺติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติฯ
ยทา ปน สูริยวตีนครทฺวาเร จมฺปกรุกฺขมูเล ติตฺถิยมทมานภญฺชนตฺถํ สพฺพชนพนฺธนโมกฺขตฺถญฺจ ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ภควา ธมฺมํ เทเสสิ , ตทา อสีติโกฏิสหสฺสานํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[5]
‘‘ยมกปาฏิหาริยญฺจ , ทสฺสยนฺเต สเทวเก;
อสีติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ
อภิภุนา จ สมฺภเวน จ ราชปุตฺเตน สทฺธิํ ปพฺพชิตานํ อรหนฺตานํ สตสหสฺสานํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิ, อรุณวตีนคเร ญาติสมาคเม ปพฺพชิตานํ อสีติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ ธนญฺชยนคเร ธนปาลกนาควินยนสมเย ปพฺพชิตานํ สตฺตติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[6]
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, สิขิสฺสาปิ มเหสิโน;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ
[7]
‘‘ภิกฺขุสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโม;
อสีติภิกฺขุสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโมฯ
[8]
‘‘สตฺตติภิกฺขุสหสฺสานํ , ตติโย อาสิ สมาคโม;
อนุปลิตฺโต ปทุมํว, โตยมฺหิ สมฺปวฑฺฒิต’’นฺติฯ
ตตฺถ อนุปลิตฺโต ปทุมํวาติ โตเย ชาตํ โตเยว วฑฺฒิตํ ปทุมํ วิย โตเยน อนุปลิตฺตํ, โสปิ ภิกฺขุสนฺนิปาโต โลเก ชาโตปิ โลกธมฺเมหิ อนุปลิตฺโต อโหสีติ อตฺโถฯ
ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต กตฺถจิ อสํสฏฺโฐ ปริภุตฺตนคเร อรินฺทโม นาม ราชา หุตฺวา สิขิมฺหิ สตฺถริ ปริภุตฺตนครมนุปฺปตฺเต สปริวาโร ราชา ภควโต ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปสาทวฑฺฒิตหทยนยนโสโต ทสพลสฺส อมลจรณกมลยุคเฬสุ สปริวาโร สิรสา อภิวนฺทิตฺวา ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ อิสฺสริยกุลวิภวสทฺธานุรูปํ มหาทานํ ทตฺวา ทุสฺสภณฺฑาคารทฺวารานิ วิวราเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหคฺฆานิ วตฺถานิ อทาสิฯ อตฺตโน จ พลรูปลกฺขณชวสมฺปนฺนเหมชาลมาลาสมลงฺกตํ นวกนกรุจิรทณฺฑโกสจามรยุควิราชิตํ วิปุลมุทุกณฺณํ จนฺทราชิวิราชิตวทนโสภํ เอราวณวารณมิว อริวารณํ วรวารณํ ทตฺวา วารณปฺปมาณเมว กตฺวา กปฺปิยภณฺฑญฺจ อทาสิฯ โสปิ นํ สตฺถา – ‘‘อิโต เอกตฺติํสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –
[9]
‘‘อหํ เตน สมเยน, อรินฺทโม นาม ขตฺติโย;
สมฺพุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ, อนฺนปาเนน ตปฺปยิํฯ
[10]
‘‘พหุํ ทุสฺสวรํ ทตฺวา, ทุสฺสโกฏิํ อนปฺปกํ;
อลงฺกตํ หตฺถิยานํ, สมฺพุทฺธสฺส อทาสหํฯ
[11]
‘‘หตฺถิยานํ นิมฺมินิตฺวา, กปฺปิยํ อุปนามยิํ;
ปูรยิํ มานสํ มยฺหํ, นิจฺจํ ทฬฺหมุปฏฺฐิตํฯ
[12]
‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, สิขี โลกคฺคนายโก;
เอกตฺติํเส อิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ
[13]
‘‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ
[14]
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;
อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ
ตตฺถ นิมฺมินิตฺวาติ ตสฺส หตฺถิโน ปมาเณน ตุลยิตฺวาฯ กปฺปิยนฺติ กปฺปิยภณฺฑํ, ภิกฺขูนํ ยํ ภณฺฑํ กปฺปติ คเหตุํ, ตํ กปฺปิยภณฺฑํ นามฯ ปูรยิํ มานสํ มยฺหนฺติ มม จิตฺตํ ทานปีติยา ปูรยิํ, มยฺหํ หาสุปฺปาทนสมตฺถํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ นิจฺจํ ทฬฺหมุปฏฺฐิตนฺติ นิจฺจกาลํ ทานํ ทสฺสามี’’ติ ทานวเสน ทฬฺหํ อุปฏฺฐิตํ จิตฺตนฺติ อตฺโถฯ
ตสฺส ปน ภควโต นครํ อรุณวตี นาม อโหสิฯ
อรุณวา นาม ราชา ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, อภิภู จ สมฺภโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, เขมงฺกโร นามุปฏฺฐาโก, สขิลา จ มทุมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, ปุณฺฑรีกรุกฺโข โพธิ, สรีรญฺจสฺส สตฺตติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ ฯ สรีรปฺปภา นิจฺจกาลํ โยชนตฺตยํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ สตฺตติวสฺสสหสฺสานิ อายุ, สพฺพกามา นามสฺส อคฺคมเหสี, อตุโล นามสฺส ปุตฺโต, หตฺถิยาเนน นิกฺขมิฯ เตน วุตฺตํ –
[15]
‘‘นครํ อรุณวตี นาม, อรุโณ นาม ขตฺติโย;
ปภาวตี นาม ชนิกา, สิขิสฺสาปิ มเหสิโนฯ
[20]
‘‘อภิภู สมฺภโว เจว, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
เขมงฺกโร นามุปฏฺฐาโก, สิขิสฺสาปิ มเหสิโนฯ
[21]
‘‘สขิลา จ ปทุมา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, ปุณฺฑรีโกติ วุจฺจติฯ
[22]
‘‘สิริวฑฺโฒ จ นนฺโท จ, อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐกา;
จิตฺตา เจว สุคุตฺตา จ, อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐิกาฯ
[23]
‘‘อุจฺจตฺตเนน โส พุทฺโธ, สตฺตติหตฺถมุคฺคโต;
กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, ทฺวตฺติํสวรลกฺขโณฯ
[24]
‘‘ตสฺสาปิ พฺยามปฺปภา กายา, ทิวารตฺติํ นิรนฺตรํ;
ทิโสทิสํ นิจฺฉรนฺติ, ตีณิ โยชนโส ปภาฯ
[25]
‘‘สตฺตติวสฺสสหสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน;
ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ
[26]
‘‘ธมฺมเมฆํ ปวสฺเสตฺวา, เตมยิตฺวา สเทวเก;
เขมนฺตํ ปาปยิตฺวาน, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ
[27]
‘‘อนุพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ, ทฺวตฺติํสวรลกฺขณํ;
สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติฯ
ตตฺถ ปุณฺฑรีโกติ เสตมฺพรุกฺโขฯ ตีณิ โยชนโส ปภาติ ตีณิ โยชนานิ ปภา นิจฺฉรนฺตีติ อตฺโถฯ ธมฺมเมฆนฺติ ธมฺมวสฺสํ, ธมฺมวสฺสนโก พุทฺธเมโฆฯ เตมยิตฺวาติ ธมฺมกถาสลิเลน เตเมตฺวา, สิญฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ สเทวเกติ สเทวเก สตฺเตฯ
เขมนฺตนฺติ เขมนฺตํ นิพฺพานํ ฯ อนุพฺยญฺชนสมฺปนฺนนฺติ ตมฺพนขตุงฺคนาสวฏฺฏงฺคุลิตาทีหิ อสีติยา อนุพฺยญฺชเนหิ สมฺปนฺนํ, ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ ภควโต สรีรนฺติ อตฺโถฯ สิขี กิร สมฺมาสมฺพุทฺโธ สีลวตีนคเร อสฺสาราเม ปรินิพฺพายิฯ
‘‘สิขีว โลเก ตปสา ชลิตฺวา, สิขีว เมฆาคมเน นทิตฺวา;
สิขี มเหสินฺธนวิปฺปหีโน, สิขีว สนฺติํ สุคโต คโต โส’’ฯ
สิขิสฺส กิร ภควโต ธาตุโย เอกคฺฆนาว หุตฺวา อฏฺฐํสุ น วิปฺปกิริํสุฯ สกลชมฺพุทีปวาสิโน ปน มนุสฺสา ติโยชนุพฺเพธํ สตฺตรตนมยํ หิมคิริสทิสโสภํ ถูปมกํสุฯ เสสเมตฺถ คาถาสุ ปากฏเมวาติฯ
สิขีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิโต วีสติโม พุทฺธวํโสฯ
23. เวสฺสภูพุทฺธวํสวณฺณนา
สิขิสฺส ปน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อปรภาเค อนฺตรหิเต ตสฺส สาสเน สตฺตติวสฺสสหสฺสายุกา มนุสฺสา อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุกา อเหสุํฯ ปุน วฑฺฒิตฺวา อปริมิตายุกา หุตฺวา อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา สฏฺฐิวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํฯ ตทา วิชิตมโนภู สพฺพโลกาภิภู สยมฺภู เวสฺสภู นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ โส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา อโนมนคเร สุปฺปตีตสฺส สุปฺปตีตสฺส นาม รญฺโญ อคฺคมเหสิยา สีลวติยา ยสวติยา นาม กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อนุปมุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ชายมาโนว ชนํ โตเสนฺโต วสภนาทํ นทิฯ ตสฺมา วสภนาทเหตุตฺตา ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘เวสฺสภู’’ติ นามมกํสุ ฯ โส ฉพฺพสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ รุจิ-สุรุจิ-รติวฑฺฒนนามกา ตโย ปาสาทา ตสฺส อเหสุํฯ สุจิตฺตาเทวิปฺปมุขานิ ติํส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ
โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุจิตฺตาย นาม เทวิยา สุปฺปพุทฺเธ นาม กุมาเร อุปฺปนฺเน สุวณฺณสิวิกาย อุยฺยานทสฺสนตฺถาย คนฺตฺวา เทวทตฺตานิ กาสายานิ คเหตฺวา ปพฺพชิฯ ตํ สตฺตตฺติํสสหสฺสานิ อนุปพฺพชิํสุฯ อถ โส เตหิ ปริวุโต ฉ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุจิตฺตนิคเม สนฺทิสฺสมานสรีราย สิริวฑฺฒนาย นาม ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย นรินฺทนาคราเชน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา สาลโพธิํ ปทกฺขิณโต อุปาคมิฯ ตสฺสาปิ สาลสฺส ตเทว ปาฏลิยา ปมาณเมว ปมาณํ อโหสิฯ ตเถว ปุปฺผผลสิริวิภโว เวทิตพฺโพฯ โส สาลมูลมุปคนฺตฺวา จตฺตาลีสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา วิคตนีวรณํ สพฺพกามมทาวรณํ อนาวรณญาณํ ปฏิลภิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ ตตฺเถว วีตินาเมตฺวา อตฺตโน กนิฏฺฐภาติกสฺส โสณกุมารสฺส อุตฺตรกุมารสฺส จ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา เทวปเถน คนฺตฺวา อโนมนครสมีเป อรุณุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน กุมาเร ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ สปริวารานํ มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา อสีติยา โกฏิสหสฺสานํ ปฐโม อภิสมโย อโหสิฯ
ปุน ชนปทจาริกํ จรนฺโต ภควา ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมํ เทเสนฺโต สตฺตติยา โกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิฯ อโนมนคเรเยว ทิฏฺฐิชาลํ ภินฺทนฺโต ติตฺถิยมานทฺธชํ ปาเตนฺโต มานมทํ วิทฺธํเสนฺโต ธมฺมทฺธชํ สมุสฺสยนฺโต นวุติโยชนวิตฺถตาย มนุสฺสปริสาย ปริมาณรหิตาย เทวปริสาย ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา เทวมนุสฺเส ปสาเทตฺวา สฏฺฐิโกฏิโย ธมฺมามเตน ตปฺเปสิ, โส ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –
[1]
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;
เวสฺสภู นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ นายโกฯ
[2]
